काठमाडौ, माघ ६ -
छोराको विवाह गर्ने तयारी गरिरहेका विराटनगरका विनोद निरौला बढेको मूल्यमा
समेत चाहिएको गहना नपाउँदा चिन्तित छन् । मागअनुसार आपूर्ति हुन नसक्दा
मूल्य आकाशिएपछि उनीजस्ता सुनको जोहो गर्नुपर्नेहरू यतिखेर समस्यामा छन् ।
'बजारमा तोकिएको भाउभन्दा बढी माग्छन्,' उनले सुनाए, 'त्यो पनि सबै पसलमा छैन ।' विवाहको सिजनमा सुनको माग मुलुकभरि दैनिक ३० किलोभन्दा बढी छ । तर वैध तरिकाबाट १५ किलो मात्र आइरहेको छ ।
शुक्रबार नेपाली बजारमा सुनको मूल्य ५८ हजार ७ सय ९० रुपैयाँ छ । तर सबैले तोकिएकै दरमा पाइरहेका छैनन् । मागअनुसार वैध तरिकाबाट नपाएपछि गहना व्यवसायी नै तोलामा २ हजार रुपैयाँसम्म बढी तिरेर किनिरहेका छन् । 'साथीहरूले तोलामै हजारदेखि १५ सयसम्म बढी तिरेर गहना बनाइरहेका छन्,' सुनचाँदी व्यवसायी संघका महासचिव मनिकरत्न शाक्यले भने । यसरी महँगोमा सुन किन्नेले संघले तोकेको मूल्यमा भन्दा बढीमा बेचिरहेको अर्का व्यवसायी बताउँछन् । व्यवसायीका अनुसार विवाहको सिजनमा दैनिक ३५ देखि ४० किलो सुनको माग हुन्छ ।
बजारमा सुन अभावका कारण सिर्जित समस्या यसको मूल्य बढ्नुमा मात्र सीमित छैन । अवैध आयात बढेर विदेशी मुद्राको सञ्चिति, रेमिट्यान्स र सेवा क्षेत्रको आयमा नकारात्मक असर पर्न थालेको छ । सुनको अवैध आयात १५ किलोमै सीमित छैन । चीनबाट भन्सार तिरेरै ल्याई भारतमा बेच्दा एक किलोमा साढे ३ लाख रुपैयाँसम्म आम्दानी हुन थालेपछि नेपाल फेरि एकपटक सुन तस्करीको ट्रान्जिट बन्न थालेको छ । यसरी अन्धाधुन्ध रूपमा सुन आयात हुन थालेपछि बैंकिङ प्रणालीमा विदेशी मुद्रा मात्रै नभई नेपाली रुपैयाँ नै जम्मा गर्ने क्रम पनि घटेको छ । बजारमा जम्मा भएको डलर सुन किन्ने प्रयोजनका लागि चीन लगिने गरेको छ । मूल्य बढ्न थालेपछि सर्वसाधारण बैंकबाट रकम झिकेर सुन किनेर थन्क्याउन थालेका छन् ।
सुनकै लागि डलरको अनौपचारिक प्रयोग बढेपछि मनि चेन्जरहरूमा आएको डलर मात्रै नभई रेमिट्यान्सका रूपमा आउनुपर्ने डलर पनि चीनतिरै जान थालेको सम्बद्ध स्रोत बताउँछ ।
सन् २०१२ मा पर्यटक आगमन १० प्रतिशतले बढे पनि त्यसअनुसार आउने रकम राष्ट्र बैंकको खातामा देखिएको छैन । पर्यटक आगमन र काम गर्न विदेशिनेको संख्या बढिरहँदा पनि दुवै क्षेत्रको आय घट्नुको अर्थ डलरको अनौपचारिक प्रयोग बढ्नु हो ।
'सुन अवैध खरिद गरे पनि भुक्तानी गर्न डलर आवश्यक हुन्छ,' एक मौदि्रक विशेषज्ञले भने, 'बैंकबाट नपाएपछि मनि चेन्जरबाट डलर गएको देखिन्छ, रेमिट्यान्सको वृद्धि घट्नुमा पनि यो कारक हुन सक्छ ।' राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले नै सेवा क्षेत्रको आय र रेमिट्यान्सको वृद्धिदर घटेको देखाउँछ । पछिल्लो ५ महिनाको तथ्यांकअनुसार सेवा क्षेत्रको आय अघिल्लो वर्षको सोही अवधिभन्दा १ सय २६ प्रतिशतले घटेको छ । यसकारण सेवा व्यापार गरेर मुलुकबाट २ अर्ब २१ करोड रुपैयाँ घाटा छ ।
'लगानीको वातावरण नभएपछि गैरकानुनी गतिविधि फस्टाउँछन्,' अर्थविद् चिरञ्जीवी नेपालले भने, 'यसको पछिल्लो उदाहरण सुनमा बढेको लगानी हो ।' दुःखका साथ भित्रिएको विदेशी मुद्रा सुन आयातमा खर्च हुन थालेर अर्थतन्त्रलाई नकारात्मक असर परेको उनले बताए । 'तस्करीमा प्रशस्त विदेशी मुद्रा खर्च भएको छ,' उनले भने, 'जसले विस्तारै अर्थतन्त्रका सूचकमा नराम्रो असर देखाउन थालेको छ ।'
सुन भित्र्याउन अमेरिकी डलरको प्रयोग बढेपछि मुलुकमा रहेको विदेशी मुद्राको सञ्चितिमा असर देखिन थालेको छ । आर्थिक वर्षको ५ महिनामा विदेशी मुद्राको सञ्चिति १ दशमलव ४ प्रतिशतले मात्र बढेको छ । जुन अघिल्लो वर्ष ३५ प्रतिशतले बढेको थियो । मुलुकलाई आवश्यक खाद्य तथा अन्य सामग्री आयात गर्न विदेशी मुद्रा प्रयोग हुन्छ । यस्तो सञ्चिति घट्दै जाँदा २०४२ मा नेपाल र २०४७ मा भारत ठूलो संकटमा फसेको थियो । यही समस्या सम्बोधन गर्न भारतले उदार अर्थनीति अवलम्बन गरेको हो । तीन वर्षअघि नेपालमा फेरि यस्तै समस्या देखिएपछि सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष -आईएमएफ) बाट ३ अर्ब १५ करोड रुपैयाँ ऋण लिएर खाता दुरुस्त राखेको थियो ।
सुनको अवैध खरिद बढेपछि बैंकमा रकम राख्ने क्रममा पनि असर परेको छ । बैंकबाट आउने ब्याज कम भएपछि सुन खरिद गर्ने व्यक्ति बढेका छन् । अर्कोतर्फ सुनकै कारण विदेशी मुद्राको सञ्चिति घटेपछि बजारमा भित्रिने रुपैयाँ पनि कम भएको छ । विदेशी मुद्रा सरकारको ढुकुटीमा बढ्दा बजारमा नेपाली रुपैयाँ आउने क्रम बढ्छ । घट्दा बजारमा कम नेपाली रुपैयाँ प्रवाह भएर बैंकको निक्षेप वृद्धिमा असर पर्छ ।
यसका साथै डलरको अवैध प्रयोग गरेर भित्रिएको सुन तस्करी गरेर भारतसम्म पुर्याउने काम पनि फस्टाएको छ ।
यस्ता कारोबारीले भारतमा सुन बिक्री गरेर ल्याएको भारतीय रुपैयाँ सीमा क्षेत्रमा तोकिएको सटही दरभन्दा बढीमा बेच्छन् । जसका कारण एक सय भारुको मूल्य १ सय ६५ देखि ७० सम्म पुगेको छ । जबकि दुई दशकदेखि एक सय भारु बराबर १ सय ६० हुनेगरी दुई देशबीच स्थिर विनिमय दर कायम गरिएको छ । यो मुद्राको कालोबजारी हो ।
अवैध आयात गरेर भारतसम्म पुर्याउँदा एक किलोमा सुनमा साढे ३ लाख रुपैयाँको हाराहारी नाफा हुने व्यवसायी अनुमान गर्छन् । 'दुई लाख ३० हजार भन्सारबाट सीधै जोगिन्छ, सँगै विनियमबाट १ लाखको हाराहारी फाइदा हुने देखिन्छ,' शाक्यले भने, 'त्यसैले केही किलो सुन पक्राउ परे पनि यो व्यवसाय फस्टाएको देखिन्छ ।' यसबाहेक भारतमा पुगेको सुनबाट आएको रकम तस्करीबाट नेपाल भित्रिएका सामानको भुक्तानीमा समेत प्रयोग हुने गरेको छ ।
त्यसो त सुनमा लगानी गर्नेको संख्या बढेर पनि समस्या आएको छ । पछिल्ला वर्ष बैंकको ब्याज, सेयर बजारको प्रतिफल र घरजग्गा कारोबारमा आएको कमीका कारण लगानीकर्ता सुनतर्फ आकषिर्त भएका छन् । यी सबै क्षेत्रबाट आउने प्रतिफल १० प्रतिशत मूल्यवृद्धिभन्दा कम हुने भएकाले लगानीलाई सुन उत्तम विकल्प भइदिएको छ ।
'किलोमा सुन माग्ने पनि आउँछन््,' शाक्यले भने, 'यसको अर्थ सुनलाई लगानीका रूपमा हेर्ने पनि बढेका छन् ।' गैरकानुनी रूपमा भएको आम्दानी थुपार्ने मेलो पनि सुन हुँदै गएको आशंका पनि छ ।
बैंकमा पैसा राखेर आउने ब्याज घटेपछि निक्षेपको वृद्धि कर्जाको तुलनामा पछिल्लो एक वर्षदेखि न्यून भएको छ । जसका कारण आर्थिक वर्षको ६ महिनामा वाणिज्य बैंकहरूको निक्षेप ४० र कर्जा ६५ अर्ब रुपैयाँले बढेको छ । सुनको मूल्य बढ्ने क्रम जारी रहेकाले लगानी गर्नेको संख्या बढेको हो । यसका साथै भारतले सुन आयातमा लाग्ने दर बढाउने अनुमानले पनि सुनको माग नेपाली बजारमा बढाइदिएको छ । भन्सार दर बढ्नेबित्तिकै बिक्री गर्दा ठूलो फाइदा लिन सक्ने देखेपछि सुनको माग बढेको हो ।
किन अवैध कारोबार ?
२०६६/६७ मा मुलुकको व्यापार घाटा चुलिएपछि सरकारले सुन सीधै आयात गर्न रोक लगाएर कोटा प्रणाली सुरु गर्यो । त्यसको असरले अर्को वर्षबाट बजारमा सुनको चरम अभाव देखियो । कोटा प्रणालीको सुरुमा सरकारले दैनिक १० किलोसम्म सुन बजारमा पठाउन थालेको थियो । बजारमा माग बढ्दै जाने तर आपूर्ति संकुचित हुँदा अवैध आयातलाई बढावा मिल्यो । ०६९ जेठबाट दैनिक १५ किलो सुन बजारमा पठाए पनि सबै व्यवसायीले नपाउँदा समस्या जस्ताको त्यस्तै छ । विवाहको सिजनमा चुलिने मागले बजारमा मूल्य बढाउन सहयोग गरेको छ । चीनको बाटो हुँदै आउने सुन भारत तस्करी हुँदा ठूलै फाइदा हुने भएपछि तस्करी गर्ने समूह कारोबारमा आकषिर्त भएको
छ । जसबाट नेपालले आर्जन गरेको विदेशी मुद्रा खर्चेर भारतलाई पोस्ने काम भइरहेको छ । पछिल्लो ५ महिनामा ११ अर्ब रुपैयाँ बराबरको सुन आयात भएको तथ्यांक सरकारसँग छ । आर्थिक वर्ष सकिँदा २८ अर्ब रुपैयाँ बराबरको सुन नेपाल भित्रिने अनुमान व्यवसायी गर्छन् ।
'बजारमा तोकिएको भाउभन्दा बढी माग्छन्,' उनले सुनाए, 'त्यो पनि सबै पसलमा छैन ।' विवाहको सिजनमा सुनको माग मुलुकभरि दैनिक ३० किलोभन्दा बढी छ । तर वैध तरिकाबाट १५ किलो मात्र आइरहेको छ ।
शुक्रबार नेपाली बजारमा सुनको मूल्य ५८ हजार ७ सय ९० रुपैयाँ छ । तर सबैले तोकिएकै दरमा पाइरहेका छैनन् । मागअनुसार वैध तरिकाबाट नपाएपछि गहना व्यवसायी नै तोलामा २ हजार रुपैयाँसम्म बढी तिरेर किनिरहेका छन् । 'साथीहरूले तोलामै हजारदेखि १५ सयसम्म बढी तिरेर गहना बनाइरहेका छन्,' सुनचाँदी व्यवसायी संघका महासचिव मनिकरत्न शाक्यले भने । यसरी महँगोमा सुन किन्नेले संघले तोकेको मूल्यमा भन्दा बढीमा बेचिरहेको अर्का व्यवसायी बताउँछन् । व्यवसायीका अनुसार विवाहको सिजनमा दैनिक ३५ देखि ४० किलो सुनको माग हुन्छ ।
बजारमा सुन अभावका कारण सिर्जित समस्या यसको मूल्य बढ्नुमा मात्र सीमित छैन । अवैध आयात बढेर विदेशी मुद्राको सञ्चिति, रेमिट्यान्स र सेवा क्षेत्रको आयमा नकारात्मक असर पर्न थालेको छ । सुनको अवैध आयात १५ किलोमै सीमित छैन । चीनबाट भन्सार तिरेरै ल्याई भारतमा बेच्दा एक किलोमा साढे ३ लाख रुपैयाँसम्म आम्दानी हुन थालेपछि नेपाल फेरि एकपटक सुन तस्करीको ट्रान्जिट बन्न थालेको छ । यसरी अन्धाधुन्ध रूपमा सुन आयात हुन थालेपछि बैंकिङ प्रणालीमा विदेशी मुद्रा मात्रै नभई नेपाली रुपैयाँ नै जम्मा गर्ने क्रम पनि घटेको छ । बजारमा जम्मा भएको डलर सुन किन्ने प्रयोजनका लागि चीन लगिने गरेको छ । मूल्य बढ्न थालेपछि सर्वसाधारण बैंकबाट रकम झिकेर सुन किनेर थन्क्याउन थालेका छन् ।
सुनकै लागि डलरको अनौपचारिक प्रयोग बढेपछि मनि चेन्जरहरूमा आएको डलर मात्रै नभई रेमिट्यान्सका रूपमा आउनुपर्ने डलर पनि चीनतिरै जान थालेको सम्बद्ध स्रोत बताउँछ ।
सन् २०१२ मा पर्यटक आगमन १० प्रतिशतले बढे पनि त्यसअनुसार आउने रकम राष्ट्र बैंकको खातामा देखिएको छैन । पर्यटक आगमन र काम गर्न विदेशिनेको संख्या बढिरहँदा पनि दुवै क्षेत्रको आय घट्नुको अर्थ डलरको अनौपचारिक प्रयोग बढ्नु हो ।
'सुन अवैध खरिद गरे पनि भुक्तानी गर्न डलर आवश्यक हुन्छ,' एक मौदि्रक विशेषज्ञले भने, 'बैंकबाट नपाएपछि मनि चेन्जरबाट डलर गएको देखिन्छ, रेमिट्यान्सको वृद्धि घट्नुमा पनि यो कारक हुन सक्छ ।' राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले नै सेवा क्षेत्रको आय र रेमिट्यान्सको वृद्धिदर घटेको देखाउँछ । पछिल्लो ५ महिनाको तथ्यांकअनुसार सेवा क्षेत्रको आय अघिल्लो वर्षको सोही अवधिभन्दा १ सय २६ प्रतिशतले घटेको छ । यसकारण सेवा व्यापार गरेर मुलुकबाट २ अर्ब २१ करोड रुपैयाँ घाटा छ ।
'लगानीको वातावरण नभएपछि गैरकानुनी गतिविधि फस्टाउँछन्,' अर्थविद् चिरञ्जीवी नेपालले भने, 'यसको पछिल्लो उदाहरण सुनमा बढेको लगानी हो ।' दुःखका साथ भित्रिएको विदेशी मुद्रा सुन आयातमा खर्च हुन थालेर अर्थतन्त्रलाई नकारात्मक असर परेको उनले बताए । 'तस्करीमा प्रशस्त विदेशी मुद्रा खर्च भएको छ,' उनले भने, 'जसले विस्तारै अर्थतन्त्रका सूचकमा नराम्रो असर देखाउन थालेको छ ।'
सुन भित्र्याउन अमेरिकी डलरको प्रयोग बढेपछि मुलुकमा रहेको विदेशी मुद्राको सञ्चितिमा असर देखिन थालेको छ । आर्थिक वर्षको ५ महिनामा विदेशी मुद्राको सञ्चिति १ दशमलव ४ प्रतिशतले मात्र बढेको छ । जुन अघिल्लो वर्ष ३५ प्रतिशतले बढेको थियो । मुलुकलाई आवश्यक खाद्य तथा अन्य सामग्री आयात गर्न विदेशी मुद्रा प्रयोग हुन्छ । यस्तो सञ्चिति घट्दै जाँदा २०४२ मा नेपाल र २०४७ मा भारत ठूलो संकटमा फसेको थियो । यही समस्या सम्बोधन गर्न भारतले उदार अर्थनीति अवलम्बन गरेको हो । तीन वर्षअघि नेपालमा फेरि यस्तै समस्या देखिएपछि सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष -आईएमएफ) बाट ३ अर्ब १५ करोड रुपैयाँ ऋण लिएर खाता दुरुस्त राखेको थियो ।
सुनको अवैध खरिद बढेपछि बैंकमा रकम राख्ने क्रममा पनि असर परेको छ । बैंकबाट आउने ब्याज कम भएपछि सुन खरिद गर्ने व्यक्ति बढेका छन् । अर्कोतर्फ सुनकै कारण विदेशी मुद्राको सञ्चिति घटेपछि बजारमा भित्रिने रुपैयाँ पनि कम भएको छ । विदेशी मुद्रा सरकारको ढुकुटीमा बढ्दा बजारमा नेपाली रुपैयाँ आउने क्रम बढ्छ । घट्दा बजारमा कम नेपाली रुपैयाँ प्रवाह भएर बैंकको निक्षेप वृद्धिमा असर पर्छ ।
यसका साथै डलरको अवैध प्रयोग गरेर भित्रिएको सुन तस्करी गरेर भारतसम्म पुर्याउने काम पनि फस्टाएको छ ।
यस्ता कारोबारीले भारतमा सुन बिक्री गरेर ल्याएको भारतीय रुपैयाँ सीमा क्षेत्रमा तोकिएको सटही दरभन्दा बढीमा बेच्छन् । जसका कारण एक सय भारुको मूल्य १ सय ६५ देखि ७० सम्म पुगेको छ । जबकि दुई दशकदेखि एक सय भारु बराबर १ सय ६० हुनेगरी दुई देशबीच स्थिर विनिमय दर कायम गरिएको छ । यो मुद्राको कालोबजारी हो ।
अवैध आयात गरेर भारतसम्म पुर्याउँदा एक किलोमा सुनमा साढे ३ लाख रुपैयाँको हाराहारी नाफा हुने व्यवसायी अनुमान गर्छन् । 'दुई लाख ३० हजार भन्सारबाट सीधै जोगिन्छ, सँगै विनियमबाट १ लाखको हाराहारी फाइदा हुने देखिन्छ,' शाक्यले भने, 'त्यसैले केही किलो सुन पक्राउ परे पनि यो व्यवसाय फस्टाएको देखिन्छ ।' यसबाहेक भारतमा पुगेको सुनबाट आएको रकम तस्करीबाट नेपाल भित्रिएका सामानको भुक्तानीमा समेत प्रयोग हुने गरेको छ ।
त्यसो त सुनमा लगानी गर्नेको संख्या बढेर पनि समस्या आएको छ । पछिल्ला वर्ष बैंकको ब्याज, सेयर बजारको प्रतिफल र घरजग्गा कारोबारमा आएको कमीका कारण लगानीकर्ता सुनतर्फ आकषिर्त भएका छन् । यी सबै क्षेत्रबाट आउने प्रतिफल १० प्रतिशत मूल्यवृद्धिभन्दा कम हुने भएकाले लगानीलाई सुन उत्तम विकल्प भइदिएको छ ।
'किलोमा सुन माग्ने पनि आउँछन््,' शाक्यले भने, 'यसको अर्थ सुनलाई लगानीका रूपमा हेर्ने पनि बढेका छन् ।' गैरकानुनी रूपमा भएको आम्दानी थुपार्ने मेलो पनि सुन हुँदै गएको आशंका पनि छ ।
बैंकमा पैसा राखेर आउने ब्याज घटेपछि निक्षेपको वृद्धि कर्जाको तुलनामा पछिल्लो एक वर्षदेखि न्यून भएको छ । जसका कारण आर्थिक वर्षको ६ महिनामा वाणिज्य बैंकहरूको निक्षेप ४० र कर्जा ६५ अर्ब रुपैयाँले बढेको छ । सुनको मूल्य बढ्ने क्रम जारी रहेकाले लगानी गर्नेको संख्या बढेको हो । यसका साथै भारतले सुन आयातमा लाग्ने दर बढाउने अनुमानले पनि सुनको माग नेपाली बजारमा बढाइदिएको छ । भन्सार दर बढ्नेबित्तिकै बिक्री गर्दा ठूलो फाइदा लिन सक्ने देखेपछि सुनको माग बढेको हो ।
किन अवैध कारोबार ?
२०६६/६७ मा मुलुकको व्यापार घाटा चुलिएपछि सरकारले सुन सीधै आयात गर्न रोक लगाएर कोटा प्रणाली सुरु गर्यो । त्यसको असरले अर्को वर्षबाट बजारमा सुनको चरम अभाव देखियो । कोटा प्रणालीको सुरुमा सरकारले दैनिक १० किलोसम्म सुन बजारमा पठाउन थालेको थियो । बजारमा माग बढ्दै जाने तर आपूर्ति संकुचित हुँदा अवैध आयातलाई बढावा मिल्यो । ०६९ जेठबाट दैनिक १५ किलो सुन बजारमा पठाए पनि सबै व्यवसायीले नपाउँदा समस्या जस्ताको त्यस्तै छ । विवाहको सिजनमा चुलिने मागले बजारमा मूल्य बढाउन सहयोग गरेको छ । चीनको बाटो हुँदै आउने सुन भारत तस्करी हुँदा ठूलै फाइदा हुने भएपछि तस्करी गर्ने समूह कारोबारमा आकषिर्त भएको
छ । जसबाट नेपालले आर्जन गरेको विदेशी मुद्रा खर्चेर भारतलाई पोस्ने काम भइरहेको छ । पछिल्लो ५ महिनामा ११ अर्ब रुपैयाँ बराबरको सुन आयात भएको तथ्यांक सरकारसँग छ । आर्थिक वर्ष सकिँदा २८ अर्ब रुपैयाँ बराबरको सुन नेपाल भित्रिने अनुमान व्यवसायी गर्छन् ।
No comments:
Post a Comment