पुँजी लाख, कारोबार करोड

काठमाडौं, भाद्र २३ - करोडौंको कारोबार हुने कमोडिटिज बजारमा २५ लाखभन्दा बढी चुक्ता पुँजी भएका क्लियरिङ मेम्बर (राफसाफ सदस्य) छैनन् । सबैभन्दा बढी जोखिम बेहोर्नुपर्ने क्लियरिङ मेम्बरको चुक्ता पुँजी आवश्यकभन्दा ज्यादै न्यून राखिएको छ । दैनिक ५ करोडको हाराहारीमा कारोबार हुने कमोडिटिज बजारमा संलग्न १५ वटा राफसाफ सदस्यमध्ये सबैको चुक्ता पुँजी २५ लाख रुपैयाँसम्म मात्र छ । धितोपत्र बोर्डले गरेको अध्ययनअनुसार कमोडिटिज एक्सचेन्जअन्तर्गत कारोबार गर्ने यी कम्पनीको २० देखि २५ लाख रुपैयाँको हाराहारीमा मात्र चुक्ता पुँजी छ । ६ एक्सचेन्जको १५ राफसाफ सदस्यले काम गर्छन् ।

फ्युचर्स र अप्सन कारोबारमा यस्ता राफसाफ सदस्यले लगानीकर्ताको विपरीत बस्नुपर्छ । यसको अर्थ लगानीकर्तालाई फाइदा हुँदा यस्ता सदस्यलाई घाटा हुन्छ । बजारमा सही विश्लेषण गरेर लगानी गर्ने र फाइदा हुने हो भने यस्ता कम्पनी टाट पल्टन सक्ने सम्भावना छ । अर्काेतर्फ खरिदकर्ता र बिक्रेताबीच सन्तुलन ल्याउने काम पनि यस्ता सदस्यको हुन्छ । खरिद वा बिक्री बढी भए त्यसलाई पूर्ति गर्न आवश्यक तरलता यस्ता कम्पनीले उपलब्ध गराउनुपर्छ ।

एक कमोडिटज एक्सचेन्जका महाप्रबन्धक राफासाफ सदस्यबीच 'हेजिङ' गर्न सकिने बताउँछन् । 'आवश्यक परेको समय एकले अर्कोसँग रकम लिन सक्छन्,' उनले भने । एक कम्पनीको पूर्व राफसाफ सदस्य भने एक अर्को कम्पनीबीच यस्तो कारोबारका लागि कुनै सम्झौता नभएको र हुन पनि नसक्ने बताउँछन् । 'हालसम्म एकपटक एउटा राफसाफ कम्पनी टाट पल्टन लाग्दा अर्को कम्पनीले सहयोग गरेको उदाहरण छ,' उनले भने, 'यो सहयोग पनि एकै एक्सचेन्ज मातहतका राफसाफ सदस्य भएर गरिएको थियो ।'

कमोडिटिज बजारमा ठूलो जोखिम रहने भएकाले नियमनमा रहेका अन्य मुलुकका राफासाफ सदस्यले आफ्नो नाफामा आउने रकमको ठूलो हिस्सा साँचेर राखेका हुन्छन् । कारोबारमा रकम गुमाउँदा प्रयोग गर्न यस्तो रकम राख्ने गरिन्छ । राफसाफ ग्यारेन्टी कोषअन्तर्गत रकम छुट्याएर मात्र कारोबार हुन्छ । बैंक वा बजार निर्माताले पनि यस्तो कोषमा सहयोग गर्ने गरेको पाइन्छ । 'यहाँ सञ्चालनमा रहेका अधिकांश एक्सचेन्जले राफसाफ सदस्यको आम्दानीको सबै रकम नाफाका रूपमा बाँड्ने गरेका छन्,' उनले भने, 'अन्य मुलुकमा २५ प्रतिशत रकम मात्र प्रयोग गर्ने र बाँकी जोखिमका लागि छुट्टै कोषमा राख्ने गरिन्छ ।'

कमोडिटिजमा कारोबार गरिरहेका लगानीकर्ता गुमाउने बढी रहेकाले हालसम्म समस्या नदेखिएको उनी बताउँछन् । 'बजारमा लगानीकर्ता कमाउने बढी भए भने सबै राफसाफ सदस्य टाट पल्टने सम्भावना छ,' उनी भन्छन् । धितोपत्र बोर्डले गरेको अध्ययनअनुसार बजारमा ८० प्रतिशत लगानीकर्ताले गुमाइरहेका छन् ।

अधिकांश राफासाफ सदस्य एक्सचेन्जकै लगानीबाट सञ्चालन भइरहेकाले नाफाको रकम सञ्चित नगरी बाँड्ने प्रवृत्ति बढेको हो । 'एउटा एक्सचेन्जले आफ्नो प्रत्यक्ष सम्बन्ध रहेका सँगै अरूलाई पनि राफसाफ सदस्य बनाएको छ,' उनले भने, 'बाँकी सबै एक्सचेन्जको आफ्नै लगानीमा क्लियरिङ मेम्बर छन् ।' नाम देखिए पनि सबै क्लियरिङ मेम्बरले काम गर्न छाडेको उनी बताउँछन् । सञ्चालनमा रहेका राफसाफ सदस्य र एक्सचेन्जबीचको सम्बन्ध स्पष्ट हुन सकेको छैन । 

कमोडिटिज बजारका लगानीकर्ताले कारोबार गर्नका लागि एक्सचेन्जसँग सहकार्य गरिरहेको वाणिज्य बैंकमा खाता खोलेर रकम राख्छन् । कारोबारमा हुने नाफा/घाटाअनुसार लगानीकर्ताको खातामा रकम थप्ने वा झिक्ने गरिन्छ । यस्तो खातामा रहेको रकमको ब्याज भने एजेन्ट र एक्सचेन्ज मिलेर लैजाने गरेको धितोपत्र बोर्डका एक अधिकारी बताउँछन् । 'रकम बैंकमै भए पनि त्यसको ब्याज भने बाँडेर लैजाँदा रहेछन्,' उनले भने ।

६ वर्षदेखि सञ्चालनमा रहेका कमोडिटिज एक्सचेन्जलाई सरकारले नियमन गर्न सकेको छैन । यी एक्सचेन्जले गर्ने कारोबारबारे पूर्ण तथ्यांक कुनै पनि सरकारी निकायसँग छैन । एक्सचेन्जसँगै कारोबार गर्ने ग्राहकको संख्या पनि बढ्दै गएको छ । तर पछिल्लो समय नियमन नभएकाले बजारमा लगानीकर्ता निष्त्रिmय हुन थालेका छन् ।

काठमाडौंमा मात्र नभएर एक्सचेन्जले मोफसलका विभिन्न सहरमा कारोबार विस्तार गरेका छन् । २० हजारसम्म पुगेको लगानीकर्ताको संख्या पछिल्लो समय न्यून भएको एक्सचेन्ज बताउँछन् । सञ्चालनमा रहेका कम्पनीमा पारदर्शिता र संस्थागत सुशासन अभाव रहेको अध्ययनमा उल्लेख छ । अन्य मुलुकका एक्सचेन्जले वस्तुको मूल्य निर्धारण, उत्पादक र खरिदकर्ताबीच सम्बन्ध स्थापित, बजारमा तरलता प्रवाह गर्नेलगायत काम गरे पनि नेपालमा हुन सकेको छैन । वस्तु हस्तान्तरणको काम पनि भण्डार ऐनको अभावमा हुन सकेको छैन । कमोडिटिज बजारले वास्तवमा गर्नुपर्ने अधिकांश काम हुन नसक्ने भएकाले यो कारोबार दाउ थाप्ने मेलो भएको छ ।